حج؛ سفری تجاری یا معنوی؟

حج، عبادتی واجب و از فروع دین اسلام است. حج مجموعه‌‌ای از اعمال است که در ماه ذی‌الحجه، در شهر مکه و اطراف آن انجام می‌شود. مراسم حج بزرگترین اجتماع مسلماناناست. گروه‌هایی از تمام فرقه‌های اسلامی در ایام حج در مکه گرد هم می‌آیند.

حج اقسامی دارد که رایج‌ترین آن، حج تمتع و برای مسلمانانی است که در غیر مکه و اطراف آن زندگی می‌کنند. سفر حج، با وجود شرایط، تنها یک بار بر هر مسلمان واجب می‌شود. حج با اِحرام‌بستن آغاز می‌گردد و با این کار، برخی اعمال بر حاجی حرام می‌شود و انجام‌دادن مناسک حج بر او واجب.

برای حج ظاهر و باطنی معرفی کرده‌اند. ظاهر حج را مجموعه‌ای از اعمال مختلف دانسته‌اند که «مناسک حج» نامیده می‌شود؛ اما ورای این ظاهر، باطنی نیز تبیین شده است که اسرار بسیاری را در خود نهفته دارد. برخی معتقدند حقیقت حج را نمی‌توان با بحث‌های فقهی و مناسکی تحلیل کرد، بلکه حج و امثال آن را باید با توجه به اسرارش تحلیل و بررسی کرد.

یکی از مهم‌ترین فلسفه‌های حج که بسیار بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی است. ائمه معصوم دستور داده‌اند پیش از آغاز حج، باید دل را از هر آنچه غیر خداوند است، خالی کرد و تمام امور خود را به خداوند سپرد.

در قرآن آیات بسیاری درباره حج سخن می‌گویند و سوره‌ای به نام سوره حج وجود دارد. همچنین بیش از نه هزار روایت درباره حج و احکام و اعمال آن نقل شده است که بنابر برخی از آنها، حج پس از نماز، برتر از تمام عبادت‌ها است. حج افزون بر بُعد عبادی، دارای ابعاد دیگری نیز است.

حج تمتع به جهت محدودیت‌های مکانی و زمانی، گنجایش تعداد محدودی از حاجیان را دارد؛ به همین دلیل بر اساس جمعیت مسلمانان هر کشور، به آنان سهمیه‌هایی داده شده است. در حج سال جاری حدود ۸۶ هزار زائر در قالب ۵۸۶ کاروان سازماندهی شده‌اند.

در کشور ما برای سفرهای خارجی، مسافران از بانک مرکزی و بانک های عامل ارز دریافت می کنند براساس مشکلاتی که چندی ایست در بازار ارز به وجود آمده است دریافت ارز مسافرتی حجاج دچار مشکلات و شبهاتی شده است. بانک مرکزی میزان ارز مسافرتی به زائران خانه خدا در سال 97 را اعلام کرد که بر این اساس به هر زائر حج تمتع 200 دلار ارز مسافرتی تعلق می‌گیرد که زائران می‌توانند با مراجعه به بانک ملی از جزئیات آن مطلع شوند.

سال گذشته به زائران حج 300 دلار از سوی بانک مرکزی ارز مسافرتی تخصیص یافت که امسال با توجه به تغییرات بازار ارز 100 دلار از این میزان کاسته شده است، همچنین هزینه حج تمتع سال جاری با مذاکرات مسؤولان سازمان حج و زیارت با بانک مرکزی در اسفند سال گذشته با دلار  3900 تومانی محاسبه شده است.

با توجه به بحران ارزی جاری در ایران تعیین نرخ 3900 تومانی برای هر دلار هزینه شده در حج انتقادهایی را به دنبال داشته است، آن هم در شرایطی که دولت نرخ 4200 تومانی را برای دلار تعیین کرده و نرخ آزاد ارز نیز در مقاطعی بیش از دو برابر این مبلغ نیز می‌باشد.

با وجود تعیین ارز مسافرتی 3900 تومانی برای حجاج شاهد کسر میزان پرداختی ارز از 300 دلار به 200 دلار نیز بوده‌ایم، بر این اساس بسیاری از نمایندگان مجلس و حتی روحانیون نیز در خصوص پرداخت همین میزان ارز نیز اعتراض دارند و نظرات متفاوتی را اعلام کردند.

طیبه سیاوشی یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی است که اعلام کرده بود «اختصاص ارز دولتی به حجاج آن هم در شرایطی که ما به کالاهای حیاتی مانند دارو نیاز بیشتری داریم و کشور به تناسب آنها در وضعیت خاصی قرار گرفته به هیچ وجه معقول نیست».

آیت الله اسدالله بیات زنجانی نیز از مراجع تقلید شیعه شرعی بودن اختصاص دلار 3900 تومانی را زیر سوال برده است، ایشان در پاسخ به یکی از سوالات شرعی گفته‌اند؛ «حج برای کسانی است که دارای استطاعت مالی و بدنی باشند، بنابراین اگر کسی مستطیع نیست حج برای او واجب نخواهد بود، دولت نیز مکلف نیست زمینه استطاعت فوق را فراهم کند»، از منظر این عالم دینی تخصیص دادن چنین ارزهایی معلوم نیست مشروع باشد.

در بین این گفته ها برخی از محافظه کاران نیز از اینکه سهمیه ارز حجاج به 200 دلار کاهش پیدا کرده است و نسبت به مسافرت‌های غیر زیارتی که 500 تا 1000 یورو بوده، اعتراض کرده‌اند، همچنین اعتراض به گرانی خود مبلغ سفر حج که از 12 تا 17 میلیون تومان بوده است نیز با انتقادهایی روبرو شده است، هرچند سازمان حج و زیارت از مساعده بیش از یک میلیون تومانی در این باره خبر داده است.

این مساعده بانکی یک میلیون و 400 هزار تومانی به اختلاف سازمان حج و زیارت و بانک‌ها بر سر سود سپرده حجاج برمی‌گردد، در واقع کسانی که در ایران می‌خواهند به سفر حج بروند با پرداخت مبلغی ثبت نام می‌کنند و پس از چند سال نوبت آنها می‌رسد که در سال 97 تعداد اعزامی‌های حج تمتع 85 هزار نفر خواهد بود.

البته این تعداد در مقایسه با کل سفرهای خارجی ایرانیان رقم ناچیزی است، براساس آمار گردشگری در سال 95 حدود 9 میلیون نفر از ایرانیان به خارج از کشور سفر کرده‌اند که نیمی از آنها سفرهای زیارتی و عمدتا به کشور عراق بوده است.

در این میان مقامات کشوری از مردم خواسته‌اند که طلا و ارز خود را وارد بازار کنند و همچنین از سفرهای خارجی مردم نیز انتقاد کردند، اما سوال اینجاست که آیا سفر حج نیز به نوعی سفر خارجی محسوب نمی‌شود؟

البته چندی پیش رهبر معظم انقلاب نیز در خصوص مسافرت‌های خارجی با وجود بازار آشفته ارز گفتند: کسانی که عادت کرده‌اند به سفرهای خارجی بروند این سفرها را ترک کنند البته غیر از سفرهای زیارتی و حج و عتبات که مورد نظر نیست.

اما در سال 95 به ترتیب کشورهای ترکیه، عراق، امارات، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و آلمان محبوب‌ترین مقاصد گردشگری ایرانی‌ها بوده و در این میان عربستان سعودی در رتبه هشتم قرار گرفته است اما لازم است بدانید که عربستان نیز سالانه بیش از 10 میلیارد دلار درآمد مستقیم خود را از حج به دست می‌آورد.

حجت الاسلام والمسلمین قاضی عسگر، نماینده ولی فقیه در سازمان حج و زیارت نیز در خصوص نرخ ارز برای اعزام حجاج به حج تمتع گفته است: نرخ ارز برای هزینه‌هایی است که سازمان حج و زیارت در طول سفر حج خواهد داشت و به خود حجاج به عنوان ارز همراه مبلغی داده نشده است، به گفته ایشان از گذشته تاکنون سازمان حج و زیارت ارز مورد نیاز خود را از بازار آزاد تامین نکرده است.

این سخنان از سال گذشته تا به امروز باعث شده است که برخی از مردم رفتن به سفر حج را واجب ندانند یا معتقد باشند کسانی که می‌خواهند به سفر حج بروند نیز همانند سایر مردم باید ارز آزاد خریداری کنند زیرا آنها استطاعت مالی لازم را برای سفر حج داشته‌اند.

همچنین برخی معتقدند که حجاج نیاز به ارز مسافرتی ندارند زیرا تمام امکانات آنها در سفر حج توسط سازمان حج و زیارت اعم از مسائل بهداشتی و درمانی، تغذیه و اسکان تامین می‌شود و تنها در صورت خرید سوغات آنها نیاز به ارز پیدا می‌کنند که با این وجود ضرورتی ندارد که به آنها ارز دولتی داده شود.

سوغات یک سنت قدیمی و در عین حال غیرضروری است و در صورت نیاز حجاج می‌توانند باتوجه به شعار سال «حمایت از کالای ایرانی» سوغاتی خود را از داخل تامین کنند و چنانچه برای موارد ضرروی هم ممکن است نیازمند ارز شوند این میزان را همانند سایر مسافرین به کشورهای خارجی آزاد بخرند زیرا کشور امروز با وجود بازار نامتعادل ارزی بیشتر نیاز به مصرف ارز دولتی در بخش‌های حیاتی کشور است.

در تاریخ شانزدهم تیرماه حجت الاسلام والمسلمین قاضی عسگر در پاسخ به روزنامه رسالت گفته است: «ما حجاج را با 200 دلار ارز مسافرتی به مدت 40 روز راهی عربستان می کنیم و از این جهت هم در حق حجاج ظلم می شود»، اما به نظر می‌رسد خروج این میزان ارز از کشور آن هم در این شرایط بحران ارزی ظلم باشد.
در این میان برخی معتقدند که حجاج می‌توانند 200 دلار خود را با نرخ ارزدولتی خریداری کنند و در سفر حج آن را خرج نکرده و سپس در بازار آزاد به فروش برسانند، مسافران در سال‌های گذشته عادت کرده بودند تا از ارز مبادله‌ای برای سفرهای خارجی خود استفاده کنند؛ به طوری که می‌توانستند حدود 300 دلار بر مبنای نرخی که بانک مرکزی آن را اعلام می‌کرد و تا 3800 تومان می‌رسید و با بازار آزاد متفاوت بود، دریافت کنند.

از شهریورماه سال گذشته ارز مبادله‌ای حذف شد ولی آنها بازهم می‌توانستند با ارائه بلیت و یا ویزا به صرافی بانک‌ها تا 5000 دلار را یک بار در سال و با قیمتی مناسب‌تر از بازار دریافت کنند، با این حال در سیاست‌های جدید ارزی که از فروردین ماه سال جاری به اجرا درآمد روال ارز مسافرتی تغییر کرد و مسافران فقط تا حداکثر 1000 یورو می‌توانند ارز با نرخ بانک مرکزی دریافت کنند و البته این میزان برای سفر به کشورهای هم مرز و مشترک‌المنافع  به حدود 500 یورو می‌رسد.

در حال حاضر در بانک مرکزی هر دلار با نرخ حدود 4200 و یورو تا 5000 تومان به مسافران ارائه می‌شود و این رقم برای دلار تا 4000 تومان (8000 تومان در بازار آزاد) و یورو با نرخ 9600 تومان تا (4600 تومان در بازار) اختلاف دارد که باعث روال تازه‌ای در بازار ارز شده است.

با اندکی گردش در میدان فردوسی تا چهارراه استانبول و گفت‌وگو با دلالان و برخی صرافان متوجه می‌شوید که این روزها مسافران بسیاری در این مسیر رفت و آمد می‌کنند، چرا که از سویی برخی علاوه بر ارز دریافتی از بانک مرکزی برای تامین ارز مازاد می‌آیند و برخی دیگر با توجه به اختلاف قیمتی که بین دو نرخ دلار وجود دارد به دنبال فروش ارز بانکی خود هستند.

به این ترتیب هر زائر سفر مکه امروز می‌تواند با 200 دلار به ارزش بانکی (780/000 تومان) را در بازار آزاد با نرخ 8000 تومان به مبلغ (1/600/000) تومان به فروش برساند که تقریبا مبلغ ارز موجود او را به دو برابر تغییر می‌دهد.

این در حالی است که اخیرا برخی شایعات در مورد حذف ارز مسافرتی از نرخ دولتی به گوش می‌رسد که هنوز مورد تایید قرار نگرفته است، اما کارشناسان نیز در این خصوص تاکید داشته‌اند که نباید دولت ارز ارزان‌قیمت را در اختیار مسافران همچون حجاج که سالانه حجم بالای ارز را از کشور خارج می‌کنند، قرار دهد و باید آنها نیز با ورود به بورس بتوانند ارز مورد نیاز خود را تهیه کنند.

همچنین اخیرا دولت تصمیم گرفت تا بخشی از صادرکنندگان ارز خود را در بورس عرضه کرده و درقالب گروه‌های تعریف شده بتوانند نیاز خود را تامین کنند و بعید نیست که در آینده مسافران از جمله حجاج نیز به این جمع اضافه شوند.

گزارش: محمد طاوسی

---

منبع: خبرگزاری شبستان