تبیان، دستیار زندگی

مهم‌ترین عوامل مؤثر در رشد آدمی

در سرنوشت انسان، تربیت یا وراثت؛ کدام مقدم است؟

علم بدون تربیت نه تنها فایده‌ای مثبت ندارد، بلکه ضررهای آن گاهی قابل جبران نیست، گاهی چنین علمی در خدمت استعمار قرار می‌گیرد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تربیت

از نظر قرآن انسان موجودی برگزیده از طرف خداوند و خلیفه و جانشین او در زمین است. نیمی ملکوتی و نیمی مادی، دارای فطرتی خدا آشنا، آزاد، مستقل، امانتدار خدا و مسئول خویشتن و جهان، مسلط بر طبیعت و زمین و آسمان، وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می شود و به سوی قوت و کمال سیر می کند و بالا می رود اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی گیرد.

در برخی از آیات قرآن، به مسئله تربیت چنان اهمّیتی داده شده که دلیل ارسال رسل و انزال کتب، ترویج تزکیه و تربیت معرفی شده است. (1)(2) به طوری که در این آیات، تزکیه قبل از تعلیم ذکر شده است، و آن به خاطر اهمّیت تربیت است، به طوری که علم بدون تربیت نه تنها فایده ای مثبت ندارد، بلکه ضررهای آن گاهی قابل جبران نیست، گاهی چنین علمی در خدمت استعمار قرار می گیرد و توان چپاولگری را در آنان می افزاید، چنین علمی گاهی بمب اتم می شود و صدها هزار نفر را در یک لحظه به خاک سیاه می نشاند.

نقش وراثت عامل مهم در تربیت و سرنوشت آدمی است اما حرف آخر را نمی‌زند در طول تاریخ ، مثال‌های زیادی وجود دارد که با وراثت درست و سالم به فساد و گمراهی دچار شدند و بالعکس .



عوامل مؤثر در شکل‌گیری شخصیت

عوامل مؤثر بر شكل‏ گیری شخصیت از دیرباز به دو دسته معروف «وراثتی» و «محیطی» (غیر وراثتی) تقسیم شده ‏اند. عوامل وراثتی عوامل تأثیرگذار درونی هستند که خود فرد و محیط پیرامون آن چندان نقشی در آنها ندارد و از طریق ژن‏ها خصوصیات والدین و نسل های گذشته به آیندگان منتقل می شود. «عوامل محیطی» عوامل بیرونی هستند که، قبل و بعد از تولد در تکوین شخصیت آدمی می توانند مؤثر باشند. عواملی كه ناشی از محیط پیرامونی فرد بوده و ژن‏ها نقشی در آنها ندارند.

وراثت
نقش وراثت در تربیت انسانی، نقشی مهم و کارساز بوده و در سخنان معصومین «علیهم السلام» تأکیدی بسیار بر اهمیت آن شده است. چنان که از پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» روایت شده است که فرمود: «اُنْظُر فی أیّ شی تَضَعُ وَلَدَکَ فإنَّ العِرْقَ دَسّاسٌ» «دقت کن که نطفه خود را در کجا مستقر می کنی؛ زیرا خصوصیات اجداد به فرزندان منتقل می شود.»(3)

نکته ی قابل توجه این است که وراثت با همه اهمیت و نفوذی که دارد تحت تأثیر عوامل دیگر قرار می گیرد و آنچه زمینه اش وجود دارد رشد می کند و دچار شدت و ضعف یا دگرگونی و تغییر می شود. در این باره از رسول خدا «صلی الله علیه و آله» روایت شده است که فرمود: «السَّعیدُ قَد یَشقی و الشَّقِیُّ قَد یَسعَدُ»«گاهی خوشبختی بدبخت می شود و گاهی بدبختی به راه خوشبختی می رود.»(4)

بنابر این نقش وراثت عامل مهم در تربیت و سرنوشت آدمی است اما حرف آخر را نمی زند در طول تاریخ ، مثال های زیادی وجود دارد که با وراثت درست و سالم به فساد و گمراهی دچار شدند و بالعکس .

عوامل محیطی
عامل دومی که در سرنوشت انسان ها و کیفیت زندگی آن ها مؤثر است، مجموعه عللی است که از بیرون و محیط وجود انسان موجب تربیت او می شوند. در ادامه به بعضی از مهم ترین این عوامل اشاره می کنیم.

در انتخاب همسر دقت کنید

بدون شک همسر در وجود فرزند آینده تأثیر بسزائی دارد، زن می تواند در هر دو عامل تأثیر گذاشته، هم خصایص گذشتگان را منتقل سازد و هم به عنوان یک عامل بیرونی در کیفیت تربیت فرزند آینده بالاترین آثار را ایجاد کند؛ لذا باید در انتخاب همسر دقّت نمود و کسی را انتخاب کرد که دارای فضایل و ویژگی های نیکو باشد.


اعتقادات فرد در خانواده جوانه می‌زند

خانواده نقشی اساسی در تربیت ایفا می کند، چرا که كمابیش در تمام مقاطع سنّی فرد با خانواده در ارتباط است و به نحوی در او تأثیرگذار. خانواده از زمان انعقاد نطفه تا اوان بزرگ‏سالی، در هنگامی كه والدین و سایر اعضای خانواده زندگی می‏ كنند و با فرد در ارتباطند، به نحوی بر انسان تأثیر می‏ گذارد.

در دوره جنینی و پس از تولد تا دو سالگی، از میان اعضای خانواده، تأثیر مادر بسیار برجسته‏ تر و بلكه تأثیری بی‏ بدیل است؛ چه اینكه فرد چه در دوره جنینی و چه در دوره شیرخوارگی، بیشترین تماس و ارتباط را با مادر دارد. از سوی دیگر، پدر به لحاظ مدیریت كلان خانه و حمایت جدّی از اعضای خانواده، به ویژه همسر، نقش مهم خود را ایفا می‏ نماید و این تأثیر در طول این دوره ادامه دارد.

سایر اعضای خانواده ـ یعنی خواهران و برادران ـ نیز تأثیرگذاری عمده‏ شان پس از تولّد و به ویژه زمانی است كه زمینه تعامل اجتماعی و ارتباطی كودك با آنها فراهم می‏ گردد و كودك توانایی برقراری ارتباط با آنها را پیدا می‏ كند.

بر پایه همین روابط است که اعتقادات فرد در خانواده جوانه می زند و در زمینه مناسبات خانوادگی است که رشد می کند تا جایی که کودک دین خانواده را می پذیرد و در نتیجه افکار و رفتارش شکل می گیرد، چنانچه پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» فرموده است: «هر نوزادی بر فطرت الهی به دنیا می آید، پس پدر و مادر او را به دین یهود و نصرانی و زرتشتی گرایش می دهند.»(5)

بارداری

تمام کارها و حرکات مادر در ایام بارداری، در تربیت آینده فرزند مؤثر است. گناهان و معاصی مادر، غیبت کردن از دیگران و یا شنیدن غیبت، تهمت و افترا، نمامی، دروغ و.. همه و همه نقشی کلیدی در این رابطه دارند.

ائمه اطهار علیهم السلام موارد زیادی از خوردنی ها و آشامیدنی ها را ذکر کرده اند که، می تواند تأثیر در چگونگی فرزند در رحم مادر داشته باشد. مثلًا خوردن فلان میوه باعث خوشرویی فرزند می شود و یا فلان کار، بچه را عاقل بار می آورد و.. . حال وقتی نوع غذا بتواند شکل ظاهری فرزند در رحم را تغییر بدهد، آیا باطن غذا نمی تواند در روح و روان او اثر بگذارد؟ آری، غذایی که از طریق نامشروع و حرام تهیه شده باشد، می تواند روح را فاسد و تباه نماید.

اعتقادات فرد در خانواده جوانه می‌زند و در زمینه مناسبات خانوادگی است که رشد می‌کند تا جایی که کودک دین خانواده را می‌پذیرد و در نتیجه افکار و رفتارش شکل می گیرد، چنانچه پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» فرموده است: «هر نوزادی بر فطرت الهی به دنیا می آید، پس پدر و مادر او را به دین یهود و نصرانی و زرتشتی گرایش می‌دهند.»



غذایی که در وجود کودک تأثیرگزار است

یکی دیگر از عوامل مؤثر در تربیت، شیر و دوران شیرخوارگی است، شیر یعنی اوّلین غذای کودک که در تمام وجود او تأثیر می گذارد.(6)

اجتماع و همنشین

محیط اجتماعی عامل مهم دیگری در تکوین خصوصیات روحی و اخلاقی انسان است و البته اهمّیت آن به واسطه تأثیر عمیق دوستی و همنشینی در تربیت است.

در حقیقت از زمانی كه كودك توانایی برقراری ارتباط با دیگران را پیدا می ‏كند، نقش همسالان و دوستان در شكل ‏گیری شخصیت وی آشكار می‏ گردد و این روند ادامه دارد و در دوره نوجوانی، این تأثیر به اوج خود می ‏رسد.
از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روایت است که: جَلیسُ الْخَیرِ نِعْمَةٌ وَجَلیسُ الشَّرِّ نِقْمَةٌ.(7) [همنشین خوب نعمت و همنشین بد بلاست.]

در پایان بسیاری از عوامل تاثیرگذار بر تربیت به نحو اقتضا بر ما تاثیر می گذارند نه به نحو تامه .یعنی حرف آخر را نمی زنند بلکه ما می توانیم با تصمیم درست  و اراده استوار، تاثیرهای این عوامل را بر روی سعادت خود کمرنگ کرده و یا حتی از بین ببریم .

عادات تربیتی و تمرین­ های پی­گیر پرورشی به اندازه ­ای قوی و نیرومند است که می­ تواند بر سرشت­ های موروثی غلبه کند و وضع تازه ­ای را به وجود آورد. حضرت علی(علیه السلام) می ­فرمود: الْعادَةُ طَبْعٌ ثانٍ(8)؛ عادت برای مردم طبیعت دومی است که پدید آمده است.

پی نوشت:
1- سوره آل عمران، آیه 164
2- سوره جمعه، آیه 2
3- به نقل مسئولیت تربیت، محمد دشتی، ص 41.
4- شیخ اسماعیل حقی، تفسیر روح‌البیان،‌ ج۱، ص ۱۰۴.
5- بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏3، ص: 281.
6- وسائل‏ الشیعة، ج 15، ص 188.
7- شرح غررالحکم: ج3، ص396، ح4720-4719.
8- شرح غررالحكم، ج 1، ص 185.

منابع:
سامانه نشریات مؤسسه اموزشی پژوهشی امام خمینی
ره رستگاری، ج 1، ص: 277 , غضنفری، علی
مجله شمیم یاس بهمن 1386، شماره 59
مجله نامه جامعه آذر 1387 - شماره 51
گفتار فلسفی، ج1
مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.